1 – TIẾT TẢ ( Ỉa chảy):
chứng tiết tả là nước ở tiểu trường không ngấm ra được, cùng với cơm nước đều xuống đại trường mà sinh ra đi tả, cho nên đi tả thì tiểu tiện không lợi, về phân loại chứng này có chia ra: Phong, thử, táo thấp, hỏa, hàn, nhiệt, đờm, thực. Nhưng phần nhiều là hàn tả nhiệt có ít đừng thấy khát nước , nước tiểu đỏ mà cho là thực nhiệt, chỉ có hình thực, mạch thực, thương thực hay ăn không tiêu.
về cách chữa chỉ cần thấm thấp táo tỳ làm chủ, như các bài Tứ Linh, Ngũ Linh, tả nhiều gia Kha tử, Đậu Khấu.
Ngoài tám chứng trên còn có ba chứng hư, nội thương ẩm thực là tỳ hư, do sắc dục là thận hư, hay cáu gắt giận dỗi là Can hư, nhưng chứng Can tả thì có ít mà Tỳ tả thì nhiều hơn. Về phép chữa nên thấm thấp táo tỳ, lại có lúc phải bổ tỳ âm dùng chất tân ôn để làm cho nhu nhuận, nuôi sống được mọi vật. Nhiều người không biết chỉ dùng chất tân ôn táo thấp chung chung, giúp cho hỏa làm tiêu hao âm khí, làm cho tỳ tạng tuyệt dần đi mà chết. Cho nên chứng đi tả lâu ngày hư quá cần lấy việc bổ Thận làm chủ yếu. Thận là cửa ngõ của dạ dày, cũng là tiền đồn bảo vệ cho thân thể, khai khiểu ra ở hai đại tiểu tiện( nhị âm) chủ việc bế tàng như thế mà không dùng thuốc chích để chữa thủy hỏa thì sao được( như Bát vị hoàn)? Bổ thủy thì thêm tính nhu nhuận của Tỳ, thêm hỏa là giúp cho dương khí được mạnh, huống chi thêm củi dưới đáy nồi thì đồ ăn lẽ nào không chín?
Sách nói: ” Chứng đi tả thuộc hư hàn vốn không phải là do thủy có thừa, thực là vì hỏa hiếm“, công năng của bài Ngũ Linh tán không phải chỉ một mình Linh, Trạch làm thấm thấp lợi thủy mà chỗ khéo là biết dùng vị Nhục Quế để hóa khí.
2 – LỴ TẬT ( Kiết lỵ):
Bệnh kiết lỵ thường nhiều hay mắc về mùa thu, do khí nóng của tháng hè uất kết lại, vì uống chất lạnh, thích bóng mát mà gây ra, đâu phải thuần chứng nhiệt mà đưa Hoàng Liên ra dùng. Chứng Lỵ vốn có hàn, nhiệt, hư, thực khác nhau.
Sách nói: ” Trệ hà thời biết là có đình tích, đó là hiện chứng của vật tích lại, muốn đi đồng mà khí trệ tích không đi được hình thành, chứng đau quặn mót rặn”.
Nội Kinh nói: ” Thông nhân thông dụng”, một phép phản trị, chỉ dùng thuốc thông lợi đem chữa bệnh đi ngoài, cho nên:
Về phép chữa Lỵ mới phát không ai là không lấy việc thông lợi khơi đẩy làm đầu, hàn thì dùng thuốc nóng như Ba Đậu để thông, Nhiệt thì dùng thuốc hàn như Đại Hoàng để giải quyết. Nếu gặp chwungs hư trước hết cũng nên dùng thuốc tiêu đạo để thông rồi sau mới bàn đến bổ, cốt yếu giữ gìn tỳ vị làm chủ, nếu bệnh đã mạnh căn bản, hễ căn bản đã vững thì tuy không chữa bệnh mà bệnh tự khỏi. Dùng Bát vị hoàn gia thỏ ty tử, phá cố chỉ là đúng.
Nguồn: Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh – Quyển 1, Trang 610,611 – NXB Y Học tái bản năm 2019
